Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ: ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ: Μέρος 1ο

Κώστας Φράγκος και Χρήστος Φράγκος
(Μια πρώτη μορφή δημοσιεύτηκε στο Perceptum [ISSN 1792-2933], τεύχος Νοεμβρίου 2009)

Αυτή εργασία θα δημοσιευτεί σε συνέχειες. Στις επόμενες αναρτήσεις μας θα έχουμε τα επόμενα κεφάλαια του άρθρου και τις αναφορές.
Ελπίζουμε να σας αρέεσει! :)


1. Εισαγωγή

Από την εισαγωγή τους, οι Ιστοσελίδες Κοινωνικών Δικτύων (ΙΚΔ) (1), όπως το MySpace, το Facebook, και το Bebo έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον εκατομμυρίων χρηστών στον κόσμο, οι οποίοι έχουν προσθέσει τη χρήση τους στις καθημερινές δραστηριότητες τους. Υπάρχουν εκατοντάδες ΙΚΔ με διάφορες τεχνολογικές διευκολύνσεις να υποστηρίζουν ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερόντων. Παρόλο που το τεχνολογικό υπόβαθρο κάθε τέτοιας ιστοσελίδας είναι παρόμοιο, το περιβάλλον και η νοοτροπία που δημιουργείται γύρω από κάθε ΙΚΔ διαφέρει. Οι περισσότερες ιστοσελίδες υποστηρίζουν τη διατήρηση προ-υπαρχόντων κοινωνικών δικτύων και σχέσεων, υπάρχουν ωστόσο άλλες που βοηθούν την ανάπτυξη νέων γνωριμιών μεταξύ ξένων με βάση κοινά ενδιαφέροντα, απόψεις ή δραστηριότητες. Ορισμένες ιστοσελίδες απευθύνονται σε ομάδες με ποικίλο έως και ετερογενές κοινωνικό υπόβαθρο, ενώ άλλες προσελκύουν άτομα βάσει μιας κοινής γλώσσας ή φυλετικής, θρησκευτικής, ή εθνικής ταυτότητας. Οι ΙΚΔ διαφέρουν επίσης ως προς την έκταση με την οποία προσαρτούν πληροφοριακά και επικοινωνιακά εργαλεία, όπως κινητή συνδεσιμότητα, μπλόγκινγκ (2), και κοινοποίηση φωτογραφιών ή βίντεο.

Ένας ικανοποιητικός ορισμός είναι εκείνος που δίνεται από τους Boyd και Ellison (2008, σ. 211): «Οι ιστοσελίδες κοινωνικών δικτύων είναι διαδικτυακές εφαρμογές που επιτρέπουν στα άτομα (1) να δημιουργούν ένα δημόσιο ή ημι-δημόσιο (3) προφίλ σ’ ένα οριοθετημένο σύστημα, (2) να δημιουργούν και να καταγράφουν μια λίστα άλλων χρηστών (επαφές) με τους οποίους μοιράζονται κάποιου είδους σύνδεση (π.χ. φιλική σχέση, ερωτική σχέση, γνωριμία κ.ο.κ.), και (3) να βλέπουν και να περιφέρουν τη δικιά τους λίστα με συνδέσεις και εκείνων που έχουν δημιουργηθεί από άλλους εντός των ορίων του συστήματος. Η φύση και η ονοματολογία αυτών των συνδέσεων πιθανόν να διαφέρουν από ιστοσελίδα σε ιστοσελίδα» (4).

Οι ΙΚΔ δεν έχουν στόχο να προωθήσουν τη δημιουργία νέων κοινωνικών σχέσεων (δικτύωση), αλλά περισσότερο να κάνουν εμφανή υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις, διευκολύνοντας την επικοινωνία μεταξύ των ατόμων ενός ευρύτερου κοινωνικού δικτύου. Η ραχοκοκαλιά των ΙΚΔ είναι η ιδιότητά τους να αποτελούνται από ορατά προφίλ που δείχνουν μια γραπτή λίστα από «Φίλους», οι οποίοι επίσης είναι χρήστες του συστήματος. Το προφίλ δημιουργείται μέσω απλής πληκτρολόγησης στοιχείων και πληροφοριών, απαντώντας σε μια σειρά ερωτήσεων που αφορούν το όνομα, το φύλο, την ηλικία, την τοποθεσία, τα ενδιαφέροντα κ.ά. (5). Επίσης ενθαρρύνεται και φόρτωση μιας φωτογραφίας του εαυτού σου, ενώ ανάλογα με την ΙΚΔ το προφίλ μπορεί να συνδεθεί με εφαρμογές και πολυμέσα.

Η ορατότητα του προφίλ ποικίλει με την κάθε ΙΚΔ και τη κρίση του χρήστη. Το Friendster και το Tribe.net κάνουν άμεσα εμφανή τα προφίλ των χρηστών στις μηχανές αναζήτησης (e.g. Google, Yahoo!), το MySpace επιτρέπει στους χρήστες να κάνουν φανερό τα προφίλ μόνο στους Φίλους ή σε όλους, και το Facebook επιτρέπει στα μέλη να βλέπουν τα προφίλ άλλων χρηστών, αν και μόνο αν ανήκουν στο ίδιο «δίκτυο» ατόμων. Μετά την εγγραφή του χρήστη στην ΙΚΔ, οι χρήστες παροτρύνονται να αναγνωρίσουν άλλους χρήστες στο σύστημα με τους οποίους πιθανόν να διατηρούν μια σχέση, και οι οποίοι θα γίνουν οι Φίλοι, Επαφές ή Θαυμαστές τους. Μια ουσιώδης ιδιότητα των ΙΚΔ είναι πως κάνουν φανερές τις συνδέσεις (φιλίες, επαφές, θαυμαστές) δύο χρηστών, αν διαθέτουν μια σχέση «φιλίας» (6). Έτσι ο κάθε χρήστης μαθαίνει τις γνωριμίες κάθε φίλου του στην ΙΚΔ, διευκολύνοντας μια περαιτέρω γνωριμία με ένα «φίλο του φίλου». Ακόμα, οι ΙΚΔ επιτρέπουν στους χρήστες να επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω μηνυμάτων που αφήνονται στο προφίλ κάθε χρήστη• τα μηνύματα αυτά μπορεί να είναι είτε προσωπικά είτε να φαίνονται δημοσίως. Οι καινοτομίες των ΙΚΔ δε σταματούν όμως στην αποστολή μηνυμάτων και στη δημιουργία φίλων: ανάλογα με την ΙΚΔ, επιτρέπεται το μπλόγκινγκ, η χρήση της ΙΚΔ στο κινητό τηλέφωνο καθώς και η άμεση αποστολή και λήψη μηνυμάτων.

Από το σχεδιασμό τους, οι ΙΚΔ στοχεύουν στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πρόσβαση κοινού. Ωστόσο, παρατηρείται αρκετά συχνά η δημιουργία ομάδων (groups) που απαρτίζονται από μέλη κοινής εθνικότητας, ηλικίας, μορφωτικού επιπέδου, και άλλων παραγόντων που προκαλούν τη δημιουργία ομάδων στην πραγματική κοινωνία. Επίσης, αν και ο αρχικός σχεδιασμός κάθε ΙΚΔ μπορεί να στόχευε σε παγκόσμια κλίμακα, στην πορεία πιθανόν να προτιμήθηκε από συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές (7).

Η ιστορία των ΙΚΔ ξεκινάει το 1997 με τη δημιουργία του SixDegrees.com και φτάνει μέχρι ακόμα και σήμερα με τη δημιουργία πολλών ΙΚΔ, προσαρμοσμένες σε κάθε γούστο, σε κάθε κοινωνική ομάδα. Στην Εικόνα 1 φαίνονται οι μεγαλύτερες ΙΚΔ από την ίδρυσή τους μέχρι το 2006. Πολύ γνωστές ΙΚΔ είναι το Friendster, το Facebook, και το MySpace. Η δημιουργία τους, ο σχεδιασμός τους καθώς και η πορεία τους προσφέρουν έδαφος για συζήτηση οικονομικών, ψυχολογικών και πολλών άλλων θεμάτων. Σκοπός εντούτοις του παρόντος άρθρου, είναι να περιγράψουμε συγκεκριμένες κοινωνικές προεκτάσεις που προκαλούν οι ΙΚΔ, οι οποίες είναι ο κατακερματισμός της ταυτότητας, ο εκδημοκρατισμός του στάτους, και η διάχυση της δύναμης (8). Όλες θα περιγράφουν παρακάτω με παραδείγματα.




Σημειώσεις
(1) Social Network Sites, SNSs.
(2) Το μπλόγκινκ προέρχεται από την αγγλική λέξη blogging. Το blog μεταφράζεται στα ελληνικά σε ιστολόγιο και είναι μορφή ιστοχώρου. Είναι λίστα καταχωρήσεων από την πιο πρόσφατη καταχώρηση στην παλαιότερη. Το περιεχόμενο των καταχωρήσεων ποικίλει ευρέως και περιλαμβάνει ειδήσεις, πολιτικό σχολιασμό, σχολιασμό των μέσων μαζικής ενημέρωσης και των διασημοτήτων, προσωπικά ημερολόγια και ειδικά θέματα όπως τεχνολογία, μόδα, αθλητικά, τέχνες. Όπως ο αρθογράφος γράφει ένα άρθρο, μπορούμε να πούμε τον συγγραφέα των ιστολογίων, ιστολογιογράφο.
(3) Ημι-δημόσιο προφίλ σημαίνει ότι είναι ορατό υπό όρους, που συνήθως σημαίνει ότι το άτομο έχει επιβεβαιώσει ποιοι θα βλέπουν το προφίλ του.
(4) Παρόλο που χρησιμοποιούμε το όρο «ιστοσελίδα κοινωνικών δικτύων» για να περιγράψουμε το φαινόμενο αυτό, χρησιμοποιείται και ο όρος «ιστοσελίδα κοινωνικής δικτύωσης» (βλ. Fraser & Dutta, 2008, σ. 1-3). Ακολουθώ εδώ τον ορισμό των Boyd & Ellison (2008, σελ. 211), που ισχυρίζονται ότι η λέξη «δικτύωση» τονίζει την έναρξη κοινωνικών σχέσεων, πολύ συχνά μεταξύ ξένων. Οι ιστοσελίδες κοινωνικών δικτύων ωστόσο δε χρησιμοποιούνται πρωταρχικά για δικτύωση, αλλά για να εκφράσουν με γραπτό και οπτικό τρόπο υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις.
(5) Ο Sundén (2003, σ. 3) περιγράφει αυτή τη διαδικασία με συντομία «type oneself into being», τονίζοντας το περίεργο να κατασκευάζεται μια οντότητα (προφίλ) με την απλή διαδικασία της πληκτρολόγησης.
(6) Οι Boyd & Ellison (2008, σ. 213) το αποκαλούν αυτό «public display of connections».
(7) Ένα παράδειγμα είναι η ιστοσελίδα κοινωνικών δικτύων Orkut της Google: δημιουργήθηκε αρχικά με στόχο Αγγλοσαξονικούς πληθυσμούς, κατέληξε όμως να χρησιμοποιείται από Βραζιλιάνους που μιλάνε Πορτογαλικά. Επίσης, δες τις ιστοσελίδες κοινωνικών δικτύων Dogster και Catster που απευθύνονται σε ιδιοκτήτες σκύλων και γατών αντίστοιχα.
(8) Οι μεταβολές αυτές αποκαλούνται στ’ Αγγλικά “3-D approach: disaggregation of identities, democratization of status, diffusion of power”, ονομασία που προτάθηκε από τους Fraser & Dutta (2008, σ. 20).